معاونت غذا و دارو

اثر دارو بر جذب مواد غذایی

عمدتاً در بررسی تداخلات دارو- غذا فرض بر این است که مصرف غذاهای خاص می تواند منجر به کاهش یا افزایش اثر بخشی دارو و یا حتی عدم درمان بیماری یا بروز مسمومیت های دارویی گردد غافل از اینکه در بسیاری از موارد مصرف داروها می تواند مانع جذب مواد غذایی و ایجاد سوء تغذیه یا عدم دریافت کافی ریز مغذی های لازم برای ادامه حیات فرد شده و مشکلات عدیده ای را برای سلامت و بقای بیمار ایجاد کند که این مسئله در مورد کودکان، سالمندان، بیمارانی که باید به مدت طولانی تحت درمان دارویی قرار گیرند، بیماران تحت درمان با داروهای شیمی درمانی و افراد دچار سوء تغذیه و اختلالات الکترولیتی و همچنین دچار نارسایی کبدی و کلیوی از اهمیت بیشتری برخوردار است. در این مبحث برخی ازمهمترین تداخلات مورد بررسی قرار می گیرد.

داروهایی که به مخاط دستگاه گوارشی آسیب می زنند

سیستم انتقال روده ای مسئول جذب مواد مغذی هستند، بنابراین داروهایی که به مخاط دستگاه گوارشی آسیب می زنند جذب مواد مغذی را مختل می کنند مثل داروهای ضد درد غیر استروئیدی مثل ایبوپروفن و آسپرین که مصرف این داروها در برخی افراد سبب کولیت، اسهال و زخم معده و آنمی فقر آهن می شود و یا آنتی بیوتیک ها که گاها سبب بروز اسهال و کولیت با غشاء کاذب و کاهش ویتامین K در بدن شده و یا داروهای ضد سرطان. در برخی از مواقع نیز داروها سبب مهار رقابتی مکانیسمهای انتقال مواد مغذی می شوند مثل کلشی سین و پارا آمینو سالیسیلیک اسید که سبب کاهش ویتامین B₁₂ در بدن می شود.

اتصال مواد مغذی به داروها ( شلات شدن)

در برخی موارد داروها به مواد مغذی موجود در غذاهایی که می خوریم متصل شده و مانع جذب آنها می شوند مثل اتصال آنتی اسیدها به کلسیم، آهن، منیزیم، روی و مس موجود در غذا و ممانعت از جذب آنها، بنا براین باید بین مصرف آنتی اسیدها با غذاهای حاوی این ریز مغذی ها 2 تا 3 ساعت فاصله گذاشته شود.

اتصال مواد مغذی به سطح داروها

گاهی مواد مغذی موجود در غذا به سطح برخی از داروها متصل می شوند به عنوان مثال جذب سطحی ویتامین های محلول در چربی مثل ویتامین A,D,E.K و همچنین اسید فولیک به داروهای رزینی مانند کلستیرامین.

تغییر فلور میکروبی روده

تجزیه و تبدیل املاح و اسید های صفراوی، جذب و تجزیه مواد غذایی به متابولیت های گوناگون و مبارزه با میکروب های بیماری زا، قسمتی از فعالیت های سودمند فلور میکروبی در مجاری گوارشی است. وجود فلور نرمال مانع رشد باکتری های پاتوژن یا بیماری‌زا در بدن می‌گردد. این باکتری ها گاه فواید دیگری نیز دارند برای مثال باکتری های روده ای در سنتز ویتامین K، نقش مهمی را به عهده دارند. استفاده از دارو های ضد باکتری از طریق خوراکی موجب می شود که باکتری های حساس فلور طبیعی مجاری گوارشی از بین بروند یا کاهش یابند. چند روز پس از قطع دارو، تعداد باکتری ها به مقدار اول یا بیشتر از آن افزایش خواهند یافت و به ویژه باکتری های مقاوم به دارو ممکن است جانشین باکتری های حساس به دارو شوند که برخی از این باکتری های مقاوم عامل ایجاد اسهال و کولیت پسودوممبران می باشند.

اثر بر سرعت تخلیه دستگاه گوارش

غذا برای جذب مناسب باید مدت زمان کافی در بخش های مختلف دستگاه گوارش باقی بماند بنابراین هرگونه تغییر در سرعت تخلیه معده و یا زمان عبور از روده میتواند بر میزان جذب مواد مغذی تاثیر گذار باشد. داروهایی که سبب افزایش سرعت تخلیه معده میشوند مثل متوکلوپرامید، سبب افزایش تخلیه روده و گاه اسهال می شوند مثل ملین ها و مسهل ها و بعضی از داروهای ضد سرطان و ... منجر به کاهش جذب مواد مغذی، ایجاد اختلال در تنظیم آب و الکترولیت های بدن و حتی خطر مرگ می شوند.

اثر بر PH دستگاه گوارش

داروهای مورد استفاده در ناراحتی های معده که با مکانیسم های مختلف سبب کاهش اسید معده می شوند از قبیل امپرازول و سایمیتیدین سبب افزایش PH معده و همچنین Intrinsic Factor و کاهش جذب ویتامین B₁₂ از منابع غذایی می شوند.

داروهای موثر بر آنزیم های کبدی

برخی از داروها اثر القایی قوی بر آنزیم های کبدی داشته و سبب افزایش متابولیسم و حذف سریعتر برخی از مواد مغذی از بدن می شوند از جمله داروهای ضد تشنج مثل فنوباربیتال و فنی توئین که سبب افزایش متابولیسم ویتامین های K ,D و اسید فولیک می شوند. در مقابل برخی از داروها اثر بازدارنده قوی بر روی آنزیم های کبدی داشته که البته این تداخل در مورد داروهایی که فراهمی زیستی کمی دارند مهم است.

اثر بر روی دفع ادراری مواد مغذی

بعضی از داروها از جمله دیورتیک ها که در درمان فشار خون استفاده می شود یا کورتیکو استروئیدها و.. . سبب اختلال در میزان دفع یا باز جذب سدیم و پتاسیم، منیزیم، کلسیم و کلر شده و در نتیجه شاهد بروز اختلالات الکترولیتی و گیجی خصوصا در سالمندان هستیم.

خشکی دهان و اختلال در حس چشایی

خشکی دهان و در نتیجه اختلال در بلع و ایجاد زخم و عفونت در دهان و زبان و لب یا اختلال در حس چشایی که میتواند به صورت کاهش حساسیت چشایی و اختلال در درک طعم ها و حتی از دست رفتن حس چشایی و بالطبع اثر بر روی علاقمندی فرد به خوردن غذا می کند. در اختلالات چشایی تغییرات در جذب روی باید مورد بررسی قرار گیرد. مصرف برخی از داروها سبب ایجاد مزه تلخ و یا مزه شور و حتی طعم فلز دز دهان می شوند.

کاهش اشتها

برخی از داروها با اثر بر روی ریز مغذی های مورد نیاز بدن علاوه بر ایجاد اختلال در عملکرد بدن ، سبب کاهش اشتها نیز می شوند همانند برخی از دیورتیک های لوپ که سبب کاهش تیامین و کاهش اشتها می شوند.

با توجه به موارد ذکر شده و گستردگی زیاد اینگونه تداخلات لازم است اطلاعات لازم در خصوص زمان مصرف هر دارو و عوارض جانبی مهم و شایع مصرف هر کدام از داروهای تجویزی توسط پزشک یا داروساز به بیماران داده شود.

دکتر مریم رمضانی صیاد- مسئول کمیته پژوهشی معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی گیلان